Monday, October 3, 2016

"NASAUN NEBE'E PRODÚZ MENUS SEI HAMOSU KORUPSAUN NEBE'E A'AS"



Karik los ou Lae, maibe situasaun nune'e dalabarak ita akompanha mosu dadaun no dalabarak liu mosu iha nasaun nebe'e foin hahu dezenvolve... 

Konsekuensia husi la prodúz barak mak sei depende ba importasaun...importa ho hanoin atu taka eskasés...maibe tradisaun ida ne'e ikus mai bele hamosu mos korupsaun liu husi osan "komisi"...

Iha situasaun nune'e mak ita nota ou hetan ema riku sira nebe'e kontrariu tebes ho kondisaun maioria ema iha nia sorin-sorin.

Balun ho rikusoin nebe'e halo ita admira "husi nebe'e?"
(Balun bele ho razaun ruma nebe'e razoavel maibe balun ladun tama iha ita nia kakutak...)

Bele nota mos katak, meius nebe'e lais liu iha nasaun nebe'e menus produsaun laos ho dalan prodúz maibe renova buat nebe'e iha ona....
Tanba ne'emak ekipamentus balun nebe'e sei diak no sei bele uza tenke troka...edifisiu sira tenke pinta fali maske hare ba diak hela, no tenke halo bebeik mudansa ba parte interior no esterior...😒

Ho nune'e, wainhira hare em jeral hanesan akontese dadaun dezenvolvimentu maibe lolos ne'e lae karik...akontese mak projetu "bongkar pasang"/"projetu sobu no monta"...no repete bebeik tanba iha repetisaun ne'emak mosu oportunidade barak....lalika halai do'ok liu, ezemplu deit projetu estrada iha Kapital Díli...ida monta ida sobu...ida halo kaber ida halo kuak...karik laiha programa nebe'e integradu ou tanba projetu emerjensia...? Ou razaun seluk...

Osan nebe'e gasta laiha retornu ou la prodúz maibe hodi konsumu deit....

Wainhira tarjetu ba renovasaun laiha ona komesa halai ba kria polítika foun....


Tuir hau nia hare...karik balun la konkorda

KESTAUN LIAN PORTUGUÊS IHA SERVISU ADMINISTRASAUN PÚBLIKU....

Los duni katak, lian Português alémde kria difikuldade ba timor oan iha prosesu aprendizajem, sai mos dezafiu boot iha nivel servisu administrasaun públiku...

Ita hatene no sente hela katak durante ukun a'an to agora em termus rekursus humanus ema rai liur nafatin domina ita...


Dalabarak ita kestiona kualidade servisu ita nia ema timor oan no apresia liu servisu ema rai liur nian (tanba kestaun lian no menus rekursus humanus nebe'e kualifikadu)...
Ita la konsiente katak ita mak kria kondisaun hirak ne'e...ita la sériu atu investe iha ita nia ema...ita fakar osan barak ba kontrata ema husi rai liur hodi mai apoiu ita ho salariu mínimu fulan ida $9000 no másimu bele to'o $20.000 liu...bele sura tok tinan ida ita lakon hira ona? No kuaze orgaun 4 no instituisaun barak iha timor laran fo fiar liu ba ema husi rai liur duké nia ema rasik em termus de halo servisu assesoria (no balun servisu kma'an sira mos)...


Los duni katak ita presiza aprende lian Português atu bele fasilita ita...maibe laos ho tempu badak nune'e...agora laos ona tempu uluk nebe'e ema aprende lalais (karik tanba tempu neba aplika kustume "palmatória" wainhira la hatene?)...


Iha tempu badak nia laran ita obriga atu uza lian Português hanesan lian ofisial halo ita nia funsionariu barak enfrenta difikuldades iha dezempenhamentu servisu...karik lian Português iha nia vantajem ba ita nia inan-aman, tiu, tia no avo balun nebe'e uluk akaba sira nia estudu tempu neba ho lian Português maibe sira nia tempu atu liu dadaun ona no tempu agora ba jerasaun foun nebe'e foin lalais ne'e...

Maioria timor oan ho idade joven nebe'e presta dadaun servisu ba estadu barak mak akaba estudu nivel universitáriu ho lian Indonésia no kakutak sei "fresh" hela ho lian Indonésia, tanba ita foin husik a'an no hetan ita nia independensia tinan sanulu resin liu ba, alémde ne'e nafatin akompanha programa televizaun Indonésia nian (tanba karik ita nia televizaun ladun iha programa adekuadu atu anima nia telespetadores)...


Funsionariu sira barak liu mak "cetakan" lian Indonésia enkuantu leis no dokumentus servisu importante sira nebe'e presiza atu fera kakutak iha hotu lian Português...tenke fera ulun uluk ba lian hafoin fera ulun fali ba konteudu husi dokumentus... a'at liu tan mak liafuan ho termu a'as sira...seidauk tan nia gramátika no sst. (halo servisu doubru nebe'e presiza esforsu estra no tempu estra mos)....tanba ida ne'e ita nia boot sira prefere rezultadu servisu husi ema liur (ho lian Português) nebe'e sira fiar katak los liu no karik lais liu (maibe balun mos realiza katak sira prefere ho lian Tétum)...


Tetu ba buat hirak ne'e, tanba sa ita la dezenvolve no uza ita nia lian Tétum? Tanba sa ho osan barak nebe'e fakar ba kontrata ema husi rai liur, nusa la poupa netik balun hodi investe iha ita nia ema timor oan sira nebe'e barak mak sei ho idade produtivu, matenek no hakarak boot atu kontribui ba dezenvolvimentu nasaun ida ne'e...?! Investe ho sériu no investe ho hanoin ba rezultadu longu prazu nian....

Ita hatene katak Wainhira ita hasai osan investe iha ita nia ema timor oan atu hasae sira nia kualidade ita sei la lakon...no ita kontribui ba dezenvolvimentu rekursus humanus iha ita nia rai, kontribui mos ba rendimentu perkapita nebe'e iha aumentu tanba hafoin iha formandus ho kualidade barak ita iha ona ema nebe'e kualifikadu, bele hatan ba responsabilidade boot/a'as no ho rendimentu nebe'e diak...duké kontribui fali ba ema husi nasaun seluk nebe'e sei lori sai ita nia osan ba sira nia rai....!!


Estadu tenke hanoin investimentu ba tempu naruk...!!


Ho ida ne'e, laos katak ita labele aprende lian Português (la taka dalan ba ema ida atu aprende lian barak) maibe tenke tetu didiak vantajem no dezvantajem husi uzu lian ne'e rasik...
Tinan hira nia laran ona ita adopta lian Português iha prosesu aprendizajem no servisu administrasaun públiku...vantajem saida mak ita hetan husi neba'a? No dezvantajem saida mak ita hetan?
Karik barak liu mak dezvantajem duké nia vantajem mai ita nia ema, iha prosesu aprendizajem, dezempenhamentu servisu no kualidade servisu? Ou ita atu sei nafatin depende ba ajuda husi ema rai liur iha tempu naruk nia laran? 


Ita labele taka tilun no taka matan ba realidade nebe'e iha hodi nafatin obriga ita nia ema uza lian Portugues atu aprende no komunika iha eskola no servisu fatin...

Lian importante ba ema ida atu komunika no aprende hodi dezenvolve nia a'an no kontribui buatruma ba nia nasaun...la taka dalan atu hatene lian oioin, maibe ho aplika lian Português ba uzu iha prosesu aprendijazem no servisu administrasaun públiku "sedu liu" no ita rasik konvida ema estranjeiru atu mai invade ita ho limitasaun/frakeza nebe'e ita iha no ita rasik taka ona dalan mai ita nia ema timor oan atu hakat ba oin...tanba sira labele aprende no komunika ho diak (ho lian Português)!! Karik diak liu mak dezenvolve no uza ita nia lian (bele dezenvolve bazeia ba Tétum INL nebe'e iha ona)....lian Tétum mak ita nia lian....!!

Ita nia estadu fo liu importansia no dudu (bele dehan katak "obriga") nia povu atu uza lian Português iha prosesu aprendijazem no iha servisu administrasaun públiku maske konsiente hela katak lian Tétum konsagra ona iha ita nia konstituisaun nudar lian ofisial alémde lian Português...

Nudar timor oan, lolos ita tenke hanoin atu dezenvolve liutan no uza ita nia lian Tétum...tanba ita nia lian mak ita nia identidade...nudar nasaun ida nebe hamri'ik mesak ona tenke hamri'ik metin no la husik ema ruma atu mai invade tan ita husi forma oioin...!!

PS: Ema hotu bele aseita ou la aseita ho hanoin ida ne'e...
tanba ita moris iha nasaun nebe'e tane a'as diferensias husi hanoin ema idak-idak nian, ho nune’e la taka dalan ba ema ida atu espresa nia hanoin.


Oinsa tuir ita boot sira nia hanoin???